Yıllardır Aynı Görüntü: Yaşar Kemal’in 1950’leri ve 2025’in Güneydoğusu Eğitim, Tarım ve Kalkınmanın Eksik Döngüsü

Özet: 1950’lerde Yaşar Kemal’in gözlemlerinde yer alan; kaldırımlarda oturan, bekleyen insan tabloları; yoksulluk, eğitim ve altyapı eksiklikleriyle ilgili tespitler, 2025 Türkiye’sinin Güneydoğu ve Doğu kentlerinde hâlâ yankı buluyor. Sorunun kaynağı tek bir eksiklik değil: tarihsel ihmal, bölgesel kalkınma politikalarının yetersiz uygulanması, güvenlik siyaseti ve ekonomik dönüşümün eksikliği bir arada bu “değişmeyen döngü”yü besliyor. Yapılan son planlar ve projeler var; ama sahadaki deneyim, dönüşümün yetersiz kaldığını gösteriyor.

1) Tarihsel bir tanıklık: Yaşar Kemal’in dikkat çektiği manzara

Yaşar Kemal, 1950’li yıllarda Anadolu’yu dolaşırken gözlemlerini derlediği Yanan Ormanlarda Elli Gün gibi eserlerinde doğu ve güneydoğu kentlerinin insan portrelerini aktardı; sokaklarda, kaldırımlarda oturan, gündelik hayatın içinden çıkamayan insanların tablolarına sıkça yer verdi. Bu metinler, yalnızca edebi betimleme değil; bölgenin o dönemki ekonomik, eğitimsel ve sosyal eksikliklerine dair bir sosyolojik rapor niteliği taşıyor.

2) 2025’te “kaldırım işgali”: küçük ama görünür bir gösterge

Son yıllarda yerel haberlere yansıyan denetimler, kaldırımların —özellikle kent merkezlerinde— hâlâ işgal edildiğini, vatandaşların ve özellikle kadınların yaya alanlarının daraldığını gösteriyor. Siirt’te yapılan son denetimlerde yüzlerce işyeri kontrol edilmiş, onlarca uyarı ve idari işlem uygulanmış; belediye açıklamaları ve haberler vatandaş şikâyetlerine dayalı müdahalelerin sürdüğünü kaydediyor. Bu, Yaşar Kemal’in işaret ettiği “kamu mekânının gündelik işgaline” dair somut güncel bir örnek.

3) Sorunlar derin: eğitim, altyapı ve tarımda yapısal eksikler

Kaldırımda oturan insan görüntüsü, yalnızca mekânsal bir sorunun işareti değil; eğitim imkânlarının sınırlılığı, tarımsal verimliliğin düşük olması, ulaşım ve altyapı yetersizlikleri gibi daha büyük yapısal sorunların yüzeyde görünen belirtisi. OECD ve uluslararası raporlar, Türkiye’de gençlerin eğitim-iş uyumunda, öğretim kalitesi ve istihdamda önemli riskler olduğunu; bölgesel farklılıkların ise sürmekte olduğunu gösteriyor. Özellikle gençlerin istihdam dışı kalma riski, eğitim sisteminin iş gücü talebiyle uyumsuzluğu gibi sorunlar, bölgesel kalkınmanın gecikmesinde belirleyici.

4) Neden hâlâ gelişmiyor? — Birden çok kırılmanın birleşimi

Güneydoğu’nun gelişememe sebepleri tek bir başlıkta toplanamaz. Öne çıkan faktörler şunlar:
• Tarihsel ihmal ve merkezi planlama eksikleri: Uzun yıllar boyunca bölgeye yönelik yatırımlar düzenli ve kapsamlı biçimde gerçekleşmedi; planlar zaman zaman politik dalgalanmalara veya güvenlik önceliklerine göre şekillendi. Bu da altyapı, sağlık ve eğitim yatırımlarının etkili uygulanmasını zorlaştırdı. (Ayrıca 2024-2028 Kalkınma Planı gibi ulusal planların bölgesel hedefleri olsa da uygulama safhasındaki sonuçlar karışık).
• Güvenlik maliyeti: Bölgedeki güvenlik sorunları, uzun yıllar yatırımları caydırdı; özel sektör girişi sınırlı kaldı ve ekonomik çeşitlenme zayıf kaldı. Bu durum iş fırsatlarını azalttı ve göç/kalma kararlarını etkiledi.
• Eğitim ve insan sermayesi eksikliği: Okullaşma ve eğitim kalitesi sorunları, gençlerin vasıflı işgücüne dönüşmesini engelledi; işgücü piyasasıyla eğitim arasındaki uyumsuzluk genç işsizliğini artırdı. Uluslararası raporlar, Türkiye genelinde gençlerin eğitim ve istihdam bağlantısında riskler olduğuna dikkat çekiyor.
• Tarımın modernleşememesi ve altyapı sorunları: Bölgedeki tarımsal üretimin modern sulama, depolama ve lojistik altyapısından yoksun olması, gelir üretimini sınırlandırdı. Tarımsal dönüşümün yavaşlığı, kırsal yerde yaşamı ekonomik olarak sürdürülemez kıldı. Bazı resmi raporlarda 2024–2025 döneminde sulama altyapısına yatırımların başladığına dair işaretler var; fakat etkiler kademeli.
• Siyaset ve yerel yönetim kapasitesi: Yerel yönetimlerin güçlenmesi ve sürdürülebilir yerel kalkınma projelerinin hazırlanması zaman alıyor. Kısa vadeli müdahaleler (ör. zabıta denetimleri, cezalar) görünür sorunları hafifletebilir ama köklü değişim için eğitim, istihdam ve altyapı politikalarının eş zamanlı uygulanması gerekiyor.

5) Yaşar Kemal’in tespitleri bugün neden hâlâ okunuyor?

Yaşar Kemal’in 1950’lerde saptadığı sosyal manzara, doğrudan “kaldırımda oturan adamlar” gibi betimlemelerin ötesinde, bölgenin neden “gelişmemiş” göründüğüne dair nedenleri sorguluyordu: toprak, eğitim, yoksulluk, yerel güç ilişkileri. Bugün baktığımızda bu sebeplerin bir kısmı aynı; bazı teknik ilerlemeler ve büyük ölçekli planlar olsa da, derin yapısal dönüşüm beklenen hızda gelmedi. Bu yüzden yazarın o tespiti, hem edebi hem sosyolojik açıdan güncelliğini koruyor.

6) Sahadan kısa notlar (güncel uygulamalar ve tepkiler)
• Yerel yönetimler son aylarda kaldırım işgallerine yönelik denetimleri sıklaştırdı; Siirt’te şikâyet sayısına dayanan denetimler ve para/kapama cezaları uygulandı. Bu tür müdahaleler, kent içi erişilebilirliği kısmen iyileştirebilir ama sosyal nedenleri çözmeden kalıcı etkisi sınırlı kalır.
• Merkezi düzeyde, 2024 sonu/2025 başında açıklanan bölgesel kalkınma paketleri (milyarlarca lira hedefli büyük yatırımlar) bölgeyi ekonomiye yeniden bağlamayı hedefliyor; ancak yatırımın sahaya ulaşması, proje yönetimi ve bölgesel istihdam yaratımı kritik olacak. Uluslararası haber ajansları ve resmi plan dokümanları bu çabaları not ediyor.
• Eğitim ve gençlik konusunda uluslararası kuruluşların uyarıları arttı: gençlerin eğitim-iş uyumu risk altında, üniversite-istihdam ilişkisi zayıf ve bazı veriler gençlerin “nesil kaybı” riskine dikkat çekiyor. Bu, bölgesel kalkınma hamlelerinin başarısını doğrudan etkiler.

7) Ne yapılmalı? (Kısa politika önerileri)

Aşağıdaki öneriler, hem fiziksel mekân sorunlarını (kaldırımlar, kentsel erişim) hem de altta yatan yapısal sorunları hedef alır:

1. Entegre bölgesel kalkınma programları: Sadece altyapı değil; eğitim, tarım modernizasyonu, KOBİ desteği ve lojistik bağlantı paketleri eş zamanlı uygulanmalı. (Planların saha odaklı, izlenebilir hedefler içermesi önemli.)
2. Eğitim-iş piyasası uyumu: Mesleki eğitim, yerel ihtiyaçlara göre revize edilmeli; genç istihdamına yönelik teşvikler ve uygulamalı öğrenme projeleri yaygınlaştırılmalı. Uluslararası uyarılar bu alana yatırımın önemini vurguluyor.
3. Kırsal ve tarımsal desteklerin hedeflenmesi: Sulama, depolama ve pazarlama altyapısına yatırım; tarımsal katma değeri artıracak işleme tesisleri ve kooperatif destekleri ile kırsal geliri yükseltme.
4. Kamu mekânı ve kentsel tasarım politikaları: Kaldırımların erişilebilirliğini sağlamak için düzenli denetim yanında toplumsal kullanımın güvenli ve kapsayıcı hâle getirilmesi; kadınların kamusal alana erişimini kolaylaştıracak uygulamalar getirilmesi. (Kısa vadeli zabıta müdahalesi + uzun vadeli sosyal programlar birlikte yürütülmeli.)
5. Yerel yönetim kapasitesinin güçlendirilmesi: Proje yönetimi, şeffaf bütçe uygulamaları ve yerel STK’larla iş birliği kalkınma projelerinin başarısını artırır.

8) Sonuç: edebiyattan kamu politikasına bir çizgi

Yaşar Kemal’in 1950’lerde yaptığı gözlemler —kaldırımda oturan insanlar, köylerin ve kasabaların yoksulluğu— edebiyatın hafızasında güçlü bir biçimde kaldı çünkü bunlar tekil betimlemeler değildi; toplumsal ezberlerin, ihmalin görüntüleriydi. 2025’te bu görüntünün bazı izlerini hâlâ görmek, daha hızlı ve etkin politika uygulamalarının ne kadar hayati olduğunu gösteriyor. Kaldırımda oturan birini kaldırmak, altta yatan eğitim, tarım ve ekonomi sorunlarını çözmeden yalnızca mekânsal sorunu gidermek olur; asıl dönüşüm, entegre ve uzun vadeli siyasetten geçiyor.

Kaynak; Siirt Olay Haber